Kalda Hattı

8 Eylül 2020 Salı

Oğuz Aral

Oğuz Aral

Hep Aldandım & Ayvaz - Atila Günsür

Hep Aldandım & Ayvaz

Atila Günsür

Bir Cümlelik Biyografileriyle Sivas Katliamında Yitirdiklerimiz

Nesimi Çimen: Üç telli curanın üstadı, Sarız 1926.

Asım Bezirci: Sosyalizm ve Edebiyat, Erzincan 1927.

Metin Altıok: Kara kutu, şiir, felsefe. Bergama,1941.
Muhlis Akarsu: Kula kulluk yakışır mı? Kangal, 1948.
Behçet Aysan: Sefa’sını ölümüyle öğreten şair, Ankara 1949
Muhibe Akarsu: Akarsuyum böyle miydi ahdımız? Kangal 1958
Edibe Sulari: Davut Sulari’nin yadigârı, Erzincan 1953

Uğur Kaynar: Militan, şair, Zara 1956
Asaf Koçak: Yok devenin kuşu, bir sır “Cop Cumhuriyeti”nin çizeri, Yerköy 1957
Erdal Ayrancı: Hep barikatın başında. Niğde 1958
Sehergül Ateş: Biz onunla baba kız değildik. O hem sırdaşım, hem yoldaşım, hem dayanağım ve gücümdü; babasının sözleri. Ankara 1953
Hasret Gültekin: Sanatçı, Koçgiri’den, Han Köyü’nden. 1965
Muammer Çiçek:Bir oyun yazdı “İnadına Yaşamak”, Yalınyazı Köyü, Zile 1967
Gülender Akça: Abidin ve Sultan’ın gözbebekleri, Divriğinin Şahin Köyü’nden, 1968
Mehmet Atay: Şahanım, şahdamarım, yangın yüreklim. Divriği 1968
Sait Metin: Uzundu, usuldu dedemin boyu. Divriği 1970
Carina Johanna: Alevilik araştırmacısı, “yabancı değil”. Hollanda 1970
Gülsün Karababa: Babası”Kızım benden daha iyi saz çalacak” derdi. Divriği 1971
İnci Türk: Çiçek açar domur domur dal verir. Balıkesir 1971
Huriye Özkan: Havanın yüzünde semah dönerken, Ankara 1971
Murat Gündüz: Yaşamak bir ağaç gibi tek ve hür, en sevdiği dize. Ankara 1971
Ahmet Özyurt: Çok seviyorum düşüncelere dalmayı. Einstein gibi düşünerek kendimden geçmeyi. Kendi dizeleri, Ankara 1972
Handan Metin: Tüm güzellikleri toplayıp uzun bir yola çıktın. Ankara 1973
Yeşim Özkan: Ballıhan, erenlerin bal çiçeği. Ankara 1973
Yasemin Sivri: Kamber’in profesörü, kitap kurdu. Ankara 1974
Serpil Canik: Kuş olup güvercin donunu giyen, Uyan dağlar uyan Serpil geliyor. Ankara 1974
Serkan Doğan: Başıma kızıl bağla, arkamdan ağıt yakma anam, Ankara 1974
Belkıs Çakır: Güne Umut’tan. Ceylanlara karışıp semaha duran. Ankara 1975
Nurcan Şahin: Kim yakıştırabilir sana ölümü? Ankara 1975
Özlem Şahin: Okur, meraklı, yerinde duramaz, yaşam delisi. Ankara 1976
Asuman Sivri: Semah, semah tutkunu, abisinin delisi. Ankara 1977
Menekşe Kaya: Sazı elinde İsmail’in. Ötme bülbül ötme gönlüm şen değil. Ankara 1977
Koray Kaya: Pir Sultan’ın genç şehidi. Ve hep öyle kalacak. Ankara 1981

Özgürlük Meydanı - Aydınlık

2 Temmuz 2019

Onat Kutlar'ın "Çevirmen" Adlı Denemesi Ekseninde Zulmün Karşısında Sessiz Kalmak, Mehmet İşten

Onat Kutlar denince akla pek çok şey birden gelir: denemeci, şair, dergici, çevirmen, öykücü, sinemacı… Ama deneme onun yoğunlaştığı alanların başında gelir. 60’lı yılların başından itibaren çeşitli dergilerde yayımladığı denemelerini 80’lerin ortalarında kitaplaştırır. Bahar İsyancıdır’ın ilk basımı 1986. De Yayınları’ndan çıkıyor kitap. İçinde on altı deneme var. Benim bu yazıda üzerinde durmak istediğim Çevirmenbu denemelerden biri. Farklı boyutlarda ele alınmaya elverişli, felsefi bir içeriği olduğunu söyleyebiliriz. Onat Kutlar üslubunun diğer güzelliklerini taşımasının yanı sıra ilginç de bir kurgusu var. Anı-öykü gibi başlıyor ve sonra denemeye bağlanıyor.

Çevirmen adlı denemeyi kısaca özetlemek gerekirse, yazar metne “Bu özelliğimi ilk kez, çocukken fark ettim.”cümlesiyle başlıyor; sonra belleğinde yer etmiş bir çocukluk anısının anlatımına geçiyor. On dört yaşındaki ablası, kendinden küçük kardeşi ve anne-babasıyla yaşadıkları bir olayı, öykü kurgusu içinde anlatıyor bize yazar. Doğrudan asıl olayın içinde buluyoruz kendimizi. O gün evlerine, aile dostları olan Ticaret Mahkemesi Yargıcı ve onun odacısı gelmiştir. Yargıç, bahçedeki meyve vermeye durmuş zerdali ağacına konan serçeleri tüfekle vurmaya başlamıştır. Ağacın yanındaki evin ikinci katındadırlar ve yargıç pencerelerin birinden ateş ederken anlatıcı da -yazarın çocukluğu- yan pencereden bu garip olayı izlemekte ve dakikalar geçtikçe olayın, üzerindeki baskısı artmaktadır. Aslında tüm aile rahatsızdır ama çeşitli kaygılarla Yargıç’a engel olmaya girişememektedirler. Sanki yaşanan şey, görmezden gelinebilecek bir şeymiş ya da büyütmeye gerek olmayan bir şeymiş gibi bir hal içindedirler. Birbiriyle ilgisiz bazı konuşmalar yapmaktadırlar. Sonunda anlatıcının ablası, Yargıç’a tepki gösterir ve "Vuracaksanız yılanı vurun. Serçeleri niçin vuruyorsunuz?" diye bağırır. Fakat yargıç, oralı olmaz, geçiştirici bir söz söyleyerek kuşları vurmaya devam eder. Baba ve anne de gergin olmakla birlikte açık bir tavır alamazlar. En nihayet çocuk anlatıcı, Yargıç’a, yüksek sesle çözümleyici bir konuşma yaparak ev halkının davranışlarıyla ve sözleriyle gerçekte ne demeye çalıştıklarını söyler. Biz de anlarız ki açıkça değil ama ima yolu ile Yargıç’a bu eylemi durdurmasını söylemeye çalışmaktadır hepsi! Yargıç da ev halkı da bu konuşma sonrası şaşırmıştır, anne ve babası Yargıç’a gönül alıcı bazı sözler söylemelerine rağmen Yargıç izin isteyerek evden ayrılır. Aktarılan anı bu kadar.

Sonrasında yazar, çocukken Yargıç’a karşı yaptığı bu konuşmanın bir tür ‘çeviri’ olduğunu zaman içinde anladığını söylüyor, kendisinde bunun bir alışkanlık ve kişilik özelliği olarak devam ettiğini, hayatı boyunca pek çok durumda söylenenleri asıl söylenmek istenenlere çevirdiğini belirtiyor. Dil içi bir çeviridir yaptığı. Bunun bazen iyi bazen kötü sonuçları olduğunu vurguluyor. İnsanların düşündüklerini neden açıkça söyleyemediklerini sorguluyor. Daha sonraları da bu yaptığı şeyin doğrudan bir çeviri olmadığını çünkü bu çeviriyi yaparken kendisinin üçüncü bir dil oluşturduğunu fark ettiğini söylüyor. Ve kendisindeki bu durum ile edebiyatçılık arasında bir benzerlik gördüğünü, bir yerde edebiyatın da söylenenleri söylenmek istenenlere çevirme işi olduğuna ama bunun nesnel bir çeviri olmaktan çok edebiyatçının öznel bakışının da dahil olduğu bir çeviri işi olduğuna inanmaya başladığını hissettirerek yazısını tamamlıyor.
Konu olarak da anlatım olarak da çok çarpıcı bir metin olan Çevirmen’e biraz daha yakından bakmaya çalışacağım ben bu yazıda.

Çevirmen’in Yapısı

Çevirmen, ilginç bir başlangıca sahip: “Bu özelliğimi ilk kez, çocukken fark ettim.” cümlesiyle başlıyor. Ama bu giriş cümlesi gerçekte tuhaftır, çünkü böyle bir cümle için, ya hemen öncesinde bir özellikten söz edilmiş olması gerekir ya da hemen sonrasında bu özelliğin açıklanması gerekir. Oysa yazar bu cümleyi söylüyor ve onu öylece bırakıp belleğinde yer etmiş çocukluk anısının anlatımına geçiyor. Yazar, başlangıç için bu cümleyi niye seçmiş olabilir? Bu cümle olmadıkça metin uzunca bir süre ‘öyküsel anı’ anlatımı olarak devam edeceği ve bu durum da onu yazmak istediği yazı türünden -deneme- uzaklaştıracağı için cevabını verebiliriz bu soruya. Hatta sonradan eklenmiş gibi durmaktadır. Belki de gerçekten öykü yazmak için başladığı metin daha sonra denemeye evrilmiştir. Öte yandan, böyle bir başlangıcın yazara avantaj yaratmış olabileceğini de düşünebiliriz, “bu özelliğimi” diyerek hem o özelliğin ne olacağı konusunda okuyucunun merakını diri tutmakta hem de okuyucuyu birazdan anlatmaya başlayacağı olayın daha sonra kendisinin bir kişilik özelliğine bağlanacağı konusunda uyarmaktadır. Daha sonra olayın anlatımına girişmekte ve anlatacağı olayı bitirinceye kadar bir daha görünmemektedir yazarın kendisi. Çünkü olay anlatımı boyunca muhatabımız artık yazar değil yazarın çocukluğu diyebileceğimiz bir anlatıcıdır.

O halde muhatabımızı şöyle gösterebiliriz:

1. cümle > Yazar
2. cümle > Olay anlatımının olduğu bölüm 1. tekil anlatıcı (yazarın çocukluğu)
3. cümle > Olay anlatımının sona erişinden sonrası Yazar

İlk cümleden sonra başlayan anı aktarımı boyunca anlatıcı, yazarın kendi çocuk hali. Bunu tercih etmesi metne ayrıca bir gerçeklik duygusu katıyor ve okuyucuların olayı o an yaşanıyormuş duygusuyla takip etmesini sağlıyor. Cümlelerde konuşma dilinin doğallığından çok edebi dilin mesafesi hissediliyor. Bu da bize, her ne kadar olayları anlatan ve cümleleri kuran ‘çocuk anlatıcı’ olsa da yakından bakıldığında metinde “çocuk dili” değil “yetişkin dili” kullanıldığını düşündürüyor (Vüsat O. Bener’in Havva’sı hariç çocuk anlatıcı kullanılan hemen hemen tüm metinlerde var zaten bu durum). Yazar sanki çocukluğuna gidip kendi çocukluğunun içine girmiş ve oradan konuşmakta gibidir. Örneğin metnin girişinde yer alan ve serçeleri anlattığı “İçlerinden bir bölüğü, iplere ve dallara çarparak kalkıyor, yüksek avlu duvarının ortasındaki bir deliğe doğru uçuyor, delik çevresinde bir süre çırpındıktan sonra yeniden ağaca konuyordu.” cümlesi, bir çocuğun muhayyilesinden ve dilinden çok bir yetişkine uygundur. Metnin başından itibaren saptanabilen bu durum özellikle “Gökyüzü, ikindi güneşiyle aydınlık, avlu gölgeliydi. Küçük kuşların ölümü için epeyce elverişli bir saat.” cümlelerine gelindiğinde açıkça anlaşılıyor. Çünkü bu iki cümleden ilkinde basit bir betimleme yapılırken ardından gelen ikinci cümle, içinde taşıdığı sertlik ve ironi göz önüne alınınca ancak bir yetişkinin kurabileceği bir cümledir.

Bir diğer nokta, anlatıcının olayları aktarırken takındığı nesnel, hatta duygudan arındırılmış tutum. Anlatıcı, kendi duygularını neredeyse hiç yansıtmıyor. Adeta bir bilim adamı nesnelliği içinde olay boyunca. Anlatıcının bir ‘çocuk’ olduğu düşünülürse bu da oldukça tuhaf görünmekte. Anlatıcının ‘çocuk’ oluşunu bir kenara bıraksak bile, okuyucu normalde bu tür bir anlatıda, anlatıcının olayın trajik yönünü [zavallı küçük kuşların öldürülmesi] öne çıkaran duygulanımlarını görmeye alışıktır. İlk anda olayın trajikliği ile anlatıcının çocuk oluşu ve katı nesnelliği arasındaki karşıtlığın; okuyucunun metne girmesinde ve onunla duygu özdeşliği kurmasında bir sakınca yarattığı düşünülebilir ama tersine yaratılan bu karşıtlık ile metin, alışılageldik olandan sıyrıldığı için daha ilgi çekici bir hale geliyor. Aynı şeyler “Odacı, ölü serçeyi, olgunlaşarak düşmüş bir meyve gibi tabağa koyuyordu.” cümlesi için de söylenebilir. Gösterilen ile gösteren arasındaki bu uyumsuzluk hali, sado-mazoşist metinlerden korku filmlerine; Testere gibi, özelliğini aşırı şiddetin görsel ifşasından alan filmlerden kimi polisiye metinlere kadar, üslup özelliği olarak kullanılan bir tekniktir. Çevirmen’de her ne kadar böyle dehşet verici bir olay yok gibi ise de masum serçelerin çocukların gözü önünde katledilmesi bizim durduğumuz yere göre değişen oranda dehşet verici bir olay olarak yorumlanabilir. Açıkçası ben, çocuk anlatıcının bu tutumunun aktarılan olaya, hak ettiği ‘dehşetli’ sıfatını vermemizde önemli bir payı olduğu kanısındayım.

Anlatıcının duygu durumunu hissettiğimiz küçük bir iki an ve cümle var. Birincisinde Yargıç’a yapacağı o analitik konuşma öncesinde “Bir şey yapmalıydım. Çünkü serçeler ölüp duruyordu.” diye konuşuyor içinden. Ama göründüğü gibi bu bile bir trajediyi yansıtma ya da aşırı duygulanımdan çok halin saptanması gibi. İkincisi de konuşmanın hemen sonrasında aklından geçenler: “Ama odadakilerin yüzüne bakınca bir korku doldu içime. Anlaşılan ciddi bir pot kırmıştım.” Her ne kadar ‘içine bir korku dolduğu’nu söylese de “anlaşılan” demesinden de anlaşıldığı üzere soğukkanlılığını sürdürüyor.
Hatta olayın ve metnin önemli anlarından biri olan anlatıcı-çocuğun Yargıç’a yaptığı konuşma da aynı nesnellik içinde gerçekleşiyor, adeta olayın çözümlemesini yapan bir müfettiş, bir dedektif gibi olan biteni anlatıyor. Fazladan trajedi yaratmadığı gibi konuşma esnasında hissettiklerine dair de tek sözcük söylemiyor.

Yargıç’ın bu konuşma sonrası izin isteyip gitmesiyle metnin birinci bölümü sona eriyor, yani olay anlatımı.

Sonrası bu yazıyı ‘deneme’ yapan özelliklere, dil ve anlatıma sahip. Artık anlatıcı-çocuk değildir muhatabımız, yazarın kendisidir. Yazar, yıllar sonra bu olayı anımsıyor ve anlatıyor bize. Bu anıyı çok güzel bir öykü halinde kurgulayabilecek ya da metni çok başka şekillerde sürdürebilecekken yazar yaşadığı bu olayla hayatının sonrasında edindiği kişilik özellikleri ve yaptığı iş olan yazarlık arasında ilişkilendirme yapmayı seçiyor. Son cümlelerde de bize yazıyı yazma amacını ve üzerinde düşünmeyi seçtiği konuyu açıklıyor: “İki insan, iki topluluk ya da yeryüzü ile insan arasında yeniden üretilen bir dil. Şimdi kimi zaman düşünüyorum: Acaba edebiyat denen şey bu mu? Bu konuda bir yazı yazmayı da bu yüzden düşündüm.” Bize aktardığı anısı başka pek çok konuda metaforik bir değer taşısa da Onat Kutlar bunu – belki de bu seferinde- edebiyat ve toplumsal hayatla ilintilendirmeyi seçiyor.

Çevirmen’in Üzerine Gitmek

Metnin dilinin sade oluşu, cümlelerin kısa ve anlaşılır olması, betimlemelerin gerektiği ölçüde verilmesi gibi diğer üslup özelliklerine çok fazla değinmeye gerek yok diye düşünüyorum.
Ama metnin anlam boyutunun ve derinliğinin daha iyi anlaşılması gayet de mümkün. Buna ben ‘metnin üzerine gitmek’ diyorum. Her metin ‘üzerine gidilebilecek’ nitelikte olmuyor elbette ama Onat Kutlar’ın metninin bu güçte ve sağlamlıkta olduğunu düşünüyorum.

Olayın başından itibaren insana ürperti veren korku ve gerilim filmlerine benzer sinematografik bir atmosferde buluyoruz kendimizi: Bir yanda zerdali ağacının üstüne konan kuşları vuran bir Yargıç vardır, öte yanda bu katliamı izlemek zorunda kalan, izlemek zorunda olduklarını düşünen bir aile. Sahne Nazi filmlerini de anımsatıyor. Tahakküm gücünü elinde bulunduran bir Komutan’ın emriyle yüzlerce masum insan kurşuna dizilmektedir sanki ve bir bölüm insan da bu katliamı izlemek zorunda bırakılmıştır. Üstelik bir Nazi kampında buna seyirci kalmanız, hayatta kalmak gibi anlaşılır bir gerekçeye sahipken burada, bu derece güçlü bir gerekçe de yoktur. Yalnızca toplumsal nezaket kuralları gereği seyirci kalmak zorunda hissediyorlar kendilerini. Yani serçeleri öldüren Yargıç’a sanki “misafire ayıp olmasın” duygusu ile ses çıkaramıyorlar. Bu, kötülüğe seyirci kalma halinin bu derece zayıf bir gerekçeye, ‘toplumsal nezaket’e dayalı olduğunu anladığımız anda zulmün zayıf temelleri ile de yalın bir biçimde karşı karşıya kalıyoruz. Ve elbette metinle özdeşim kurduğumuzda ve metni hayatla sınadığımızda bunun her daim yürürlükte olan bir gerçeklik olduğunu da ayrımsıyoruz. Gerçek yaşamda da benzer duygularla nice kötülüğe seyirci kalındığını/kaldığımızı fark ediyoruz. Kocaları tarafından dövülen kadınlar için, anneleri tarafından azarlanan çocuklar için, gençler tarafından hor görülen yaşlılar için veya devletin zulmüne maruz kalan insanlar için hiçbir şey yapamamaklığımız da giriyor metne ve sorgulama düzlemimize.

Aslında olayın gelişimini okurken anlatıcıyı ya da ailesini doğrudan suçlamıyoruz, onların durumunu anlıyoruz daha çok. Kötülük tahtasının hedefinde Yargıç var. Kuşları öldüren Yargıç’tır sonuçta. Belki daha ince bir düşünüşle aileyi sorgulamaya başlıyoruz. Niye durdurmuyorlar Yargıç’ı? Belki bu soru bile çoğumuzun aklına gelmiyor çünkü benzer durumlarda izleyici durumuna sıkıştırılmayı görmüşlüğümüz, yaşamışlığımız var. Peki, acaba başka etkiler de var mıdır bu ailenin kendi bahçelerinde yaşanan bu kuş katliamına en azından belli bir süre seyirci kalmasında? Bu insanların kötülüğe karşı hemen harekete geçememelerinde belirgin sebep olan ‘toplumsal nezaket duygusu’nu asıl besleyen şey de misafir’in toplumsal statüsü. Yargıçtır o, mühim konuktur. Üstelik sağı solu belli olmaz, başınıza bir kötülük de gelebilir hoşgörüyle davranmazsanız. Yani geleneğe ve nezakete korku da eşlik ediyor. Hepimizin içinde, toplumdan aldığımız o gizli eğitimde, ’üstüne vazife olmayan işlere karışmanın başa bela getireceği’nden ‘erken öten horuzun başının kesileceği’ne; ‘her koyunun kendi bacağından asıldığı’ndan ‘bana dokunmayan yılan bin yaşasın’a uzanan geniş bir yelpaze halinde bencilliği, risk almamayı, çıkarına uygun olanı yapmayı telkin eden görünmez bir öğreti var. Bu nedenle bu çiftlik evinde kuşları öldüren Yargıç’a karşı bir şey yapmamayı normal görüyor olabiliriz.

Edebiyat okuru herhangi bir metni okuduğunda/okurken sürekli transferler yapar, özdeşimler arar, bulur: Anlatılan olayla kendi yaşamı arasında, dünle bugün arasında, kişilerle kendisi ve tanıdıkları arasında, söz konusu edilen deneyimlerle kendi deneyimleri arasında... Metinde kişilerin takındığı tutumla kendisinin benzer bir olay karşısında nasıl bir tutum takınacağı arasında… Karşılaştırmalar, olasılıklar, değerlendirmeler, redler, kabuller arasında gider gelir okurun sarkacı. Bu metni okurken de doğal olarak benzer bir durumda kendimizin, babamızın ya da çocuğumuzun ne yapacağını düşünürken buluruz kendimizi. Bu nedenle metnin bizi içine çektiği bir soru anaforu vardır daha başta: Ne kadar açık sözlüyüm? İnsanlar açık sözlü olabilirler mi? Neden olamazlar? Açık sözlü olmamakta ve kötülüğe müdahale etmemekte haksızlar mıdır? Kötülüğe engel olmaya çalışmamanın anlaşılabilir insani sebepleri var mıdır, yoksa bu yalnızca ortağı olmak mıdır kötülüğün? Elbette artık felsefi bir metne dönüşen Çevirmen’in ürettiği bu sorular düzleminde mutlak ve tek bir doğru cevap vermemiz mümkün değildir, ama okurken içine girdiğimiz düşünme edimi bizi kendi cevaplarımızı oluşturmaya iter.

Yargıç, serçeleri öldürmektedir ve kimse sesini çıkaramamaktadır. Daha da önemlisi herkes bunu olağan karşılamak zorundadır, günlük rutinini sürdürmelidir. Anne, baba gündelik işlerini yapmalıdır. Başka her şeyle ilgilerini kesip bu olaya odaklanmaları sıra dışı bir tepki anlamına gelecektir aksi taktirde. Her şey yolundadır! Konuk Yargıç, iyi niyetle kuşları öldürmektedir nihayet. Abartacak bir şey yoktur. Çocukların gözleri ürkmüş ya da korkmuş bir şekilde açılmamalıdır!

Herkesin canhıraş çığlıklar attığı, bir yerlere kaçıştığı; kanın, gözyaşının savrulduğu bir kötülük atmosferi bildiğimiz bir zulüm anını resmeder; ama mesela bir adamın bir kadının boğazını kestiği sırada piyanistin piyanosunu çalmaya devam edişi, ustabaşının ızgaradaki etleri sakince çevirmesi, her çevirişte çıkan o cızırtı sesi, yükselen duman ya da iki küçük çocuğun koşturmacalı bir oyun oynayışı daha ürkütücü bir kötülük anıdır. Kötülük olağanlaşmıştır. Kötülük, rutinin bir parçası olarak yer bulmuştur kendisine, demek ki yapılan kötü değildir, öyle olsaydı her şey bu kadar olağan bir akışa sahip olmazdı. Belki o anda çalınan yanlış bir nota, ustabaşının ızgaradaki etleri değiştirmede kullandığı maşayı yere düşürmesiyle çıkan o metalik ses ya da çocuklardan birinin kendini boğazı kesilen kadının önünde bulmasıyla attığı çığlık bütün resmi değiştirecektir. Kötülük belki kontrolden çıkacak ve herkese yönelecektir. Çocuğa, ustabaşına ve piyaniste…

Öykünün başlangıcı böyledir tam da. Yargıç kuşları güzel güzel öldürmekte ve diğer her iş güzel güzel yürümektedir. Yargıç’ın odacısının çok önemli bir işlevi var öyküde. Vurulup düşen kuşları yerden alıp porselen bir tabağa koymaktadır. E koca adam bunu çok normal bir iş olarak yaptığına göre yapılan, o kadar kötü değildir demek ki… Gözümüzün önüne siyah kuyruklu smokiniyle mesafe bilgisine sahip bir uşak gelmektedir bu soğukkanlı anlatımla, öyle olmaması gerektiğini bildiğimiz halde. Nesnel bir uşak. Muhtemelen incelmiş, zarif el hareketleriyle her bir kuşu alıp porselen bir tabağa koyuyor, sonra birkaç adım geri çekilerek sonraki kuş ölüsünü bekliyor. Kuşlar, silah sesinden sonra havalanıyorlar, çatıda bir kovuğa girmeye çalışıyorlar ama sonra oraya girmeyip tekrar ağaca konuyorlar. Daha sonra anlıyoruz ki o kovukta yılan vardır ve abla, Yargıç’a “Vuracaksanız yılanı vurun!” derken bunu kastetmiştir. Aile fertleri de normal işlerini yapar görünmektedirler. Oysa göstermelik bir rutindir bu, herkesin içi sıkışmaktadır, herkes farkındadır olan bitenin ama ‘misafire ayıp olmasın’ örtüsü ile örtülmüş bir korku hepsini engellemektedir. Sanki sadece bu anın bir an önce bitmesini istemektedirler. Aralarındaki açı çok da küçük olmayan iki gerekçe -normal davranmak ve insani korku- birbirlerine omuz vermektedir rutinin devamı konusunda. Havada sıkıntılı bir hal vardır. İktidarın ve onun karşısındaki çaresizliğin ağır havası çökmüştür bu çiftlik evine.

Sonrasında çiftlik evindeki bu “sıkışma”yı çözmeye dönük ilk hamle gelir anlatıcının on dört yaşındaki ablasından: "Vuracaksanız yılanı vurun. Serçeleri niçin vuruyorsunuz?" diye bağırır. Kendi içinde neden sonuç ilişkisine sahip olmayan bu cümle, Camus’cü anlamda ‘absürt’tür. Anlatıcının Yargıç’a yaptığı konuşmaya kadar bağlantısız kalacak o da başka bazı ayrıntılar gibi. Ve aslında bütün bu absürtlüğü ile başka çaresi kalmayan abla’nın saçmalamak pahasına kendini ortaya atışı olarak yorumlanabilecek cümle, sahnelenen dehşet’in daha iyi duyumsanmasını sağlıyor. Oysa kardeşinin yaptığı konuşmadan anlayacağız abla’nın kendi içinde tutarlı bir gerekçe ortaya koyduğunu. Ve tabii 14 yaşında bir çocuğun anne babasının ses çıkaramadığı durumda bir Yargıç’a bağırabilmesi ve hemen öncesinde ‘tırnaklarını kemirme’ durumunda olması, dayanma noktasının sonuna geldiğini de gösteriyor. Ticaret Mahkemesi Yargıcı ise bir an gözlüklerini kaldırıp “Bu yezitler yarın tek çağla bırakmaz ağaçta kızım.”diyor ve serçeleri vurmaya devam ediyor. Serçeleri vuran kendisi değil de serçeler yezittir ona göre. Bu dünyada her şey insana göredir, insan içindir ve öyle ya, Yargıç aslında aileye iyilik etmektedir!

Anlatım bakımından gayet nesnel görünen anlatıcı çocuk “Bu tuhaf düğümü çözmesi için babama baktım.” cümlesiyle içinde olduğu cendereyi anlatıyor bize ve son bir umutla babasına bakmıştır ama babası göze alamamıştır belli ki Yargıç konuğunu üzmeyi ya da Allah korusun sinirlendirmeyi. Evde bazı tuhaf konuşmalar olmaktadır ve neyin niye söylendiğinin anlaşılmadığı bir ortam vardır: “Bu insanların hepsi aynı dili konuşuyorlar ama birbirlerinin söylediklerini anlamıyorlardı. Sanki odada bir Japon, bir İngiliz, bir Macar, bir İspanyol vardı ve hiçbiri ötekinin dilini bilmiyordu.”

İnsanların içine düştükleri bu “sıkışma”yı belki bu ilgisiz konuşmalar kadar hiçbir şey anlatamazdı. Yazar hem aile bireylerinin hallerini hem de yargıcın kişiliğini bir iki sözcükle anlatmada son derece yetkindir. Örneğin, babaanlatıcının kardeşinden kolonu getirmesini istemiş ama o “kolon”u yılan anlamıştır ve “Ben yılandan korkuyorum. Getiremem.” diye cevap vermiştir. Anne, bu kuş katliamını durdurmak için, yine dolaylı yoldan, korkarak: “Yoruldunuz…” demiştir Yargıç’a. Buna karşılık Yargıç’ın verdiği pervasız cevap onun kişiliğini, mesleği ile kişiliği arasındaki acımasızlık etkileşimini vurucu bir şekilde gösterir: "Yok canım" diye karşılık verdi Yargıç, "Kalemi kırdık bir kere..." Yazar, bizi Yargıç’ın mesleği ile kişiliği arasındaki uyuşuma göndererek düşündürüyor yine: İnsanlar, kişiliklerine uygun işlerde mi çalışırlar, yoksa işleri zamanla kişiliklerini mi belirler? Kötü olduğu için mi yargıç olmuştur yoksa yargıç olduğu için mi kötüleşmiştir? Anne, bunun üzerine bir hamle daha yapıp kardeş’e “Babanı duymadın mı, yola çıkacak.” demiş böylece Yargıç’a evde bir yolculuk telaşı olduğunu, şu serçeleri öldürme işini artık durdursa sevineceğini ima etmiş ama Yargıç’ın bön duyarsızlığı ile karşılaşmıştır vb. Bütün bunlar aslında ev halkının yaşadığı gerilimin şahane izdüşümleri. Her şey yolunda durumunu bozmaktan çekinmektedirler, o maşa yere düşmemeli, o yanlış nota çıkmamalıdır piyanodan. Birazcık kötülükten bir şey olmaz!

Edebi yapıtlar, özellikle de kurmacalar bir sosyoloji, psikoloji ya da tarih kitabı değildir ama çoğu kez bunların hepsinin alanına giren olayları durumları aktarırlar ve aktarırlarken açık ve iyi kurgulanmış bir olay üzerinden gittikleri için de önümüze üzerine düşünebileceğimiz daha somut bir veri koyarlar. Çünkü olaylar üzerine düşünürken daha açık seçiğizdir. Belli bir olay üzerinden akıl yürüttüğümüzde olguları kavramamız daha kolaydır. Çevirmen’de ortaya konan olay da bizim belli bir olguyu daha derinlemesine ama daha açık seçik düşünmemizi sağlayabilecek nitelikte. Olgu evrenseldir: Yaşanana müdahale etme olanağına sahip midir kişi? Bu olanak nasıl sınırlandırılır? Bir insan bilinçle bu sınırları genişletebilir mi? Nitekim metinde de evin 10-11 yaşlarındaki erkek çocuğu müdahale ederek akışı değiştirmiştir. Birtakım şeyleri göze almıştır: Anne-babasının tepkisini; toplumun saygın bir üyesi tarafından azarlanmayı, aşağılanmayı; hatta bu saygın üyenin ailesinin rahatını bozmasını, ailesine zarar vermesini… Ama olayın başında belli bir süre hiçbiri harekete geçememiştir sonuçta.

Çevirmenin Spotları Kimi Gösteriyor?

J. J. Rousseau Toplum Sözleşmesi’nde artık belli çevreler için kült haline gelmiş şu cümleyi sarf eder: İnsan özgür doğar oysa her yerde zincire vurulmuştur. Gerçekte de bu böyledir. İnsan özgürdür ama sadece doğduğu anda! Köle haline getirilme süreci neredeyse annesinin onu şefkatle kucağına almasıyla başlar. Her gün başka başka şeylerle kalınlaşır zinciri: Toplumsal bir varlık olmakla, normal olmakla, birey olmakla, yurttaş olmakla, iyi bir insan, iyi bir öğrenci, iyi bir dindar olmakla, vatanını sevmekle, arzu edilen bir erkek olmakla, cesur bir vatansever olmakla… Her biri bu kalın zincirin bir halkası haline gelir. Oysa sorduğumuzda herkes adil, eşitlikçi, kardeşliğin ve barışın hâkim olduğu bir dünyadan yanadır ve özgürlüğü, yeryüzü canlılarına saygıyı en temel değer olarak benimsemiştir. Üzgünüm ama sanırım benimsediğimiz yüce değerlerle inşa ettiğimiz ‘hayatın gerçekleri’nin örtüşmediğini kabul etmek zorundayız. Çünkü doğduğumuz andan itibaren bize öğretilen her şey bu değerlerle çatışma içerisindedir. Hatta o yüce değerleri teoride ve mahsusçuktan benimsiyor gibi görünmek de aynı zincirin bir parçasıdır. Herkes çevresinde barışsever, eşitlikçi, özgürlükçü, doğaya saygılı harika insanlar görmek istiyor. Ama herkes öncelikle başarılı olmak, çeşitli olanaklara kolay erişim hakkı edinmiş bir insan olmak, güzel erkeklerle ve kadınlarla birlikte olma olasılığına sahip olmak, geleceğini garantiye almış bir birey olmak istiyor.

Yüce değerleri gerçekten benimsemek ve kişiliğini, yaşamını bunlara göre oluşturmanın, böylece kendinden hoşnut olmanın bir albenisi var elbette. Böyle bir insan olarak görünmenin/görülmenin sağladığı kimi konforlar da var, pek çoğumuz öyle bir insan olmaya, en azından öyle görünmeye çalışırız, bu sayede elde edeceğimiz konfor da uğruna mücadele etmeye değer niteliktedir. Kaybedilecek bir şey olmadığı sürece bu mücadelenin gönüllüsü çok olur. Ama bazen bunu hayata geçirmenin, sürdürmenin bedeli çok ağır olabiliyor. O yüce değerleri içselleştirmiş bir insansanız ve bu biçimde oluşturduğunuz vicdani kanaatinizin emrettiklerini yaparsanız bir konfor elde etmek şöyle dursun elinizdekileri de, diyelim özgürlüğünüzü de, kaybetme riskiyle karşı karşıya kalabiliyorsunuz. Mesela yüce değerlerden biri olarak haksızlığa karşı çıkarken bütün o diğer şeylere erişim olasılığını tümden yitirebiliyorsunuz. Öte yandan bir değerin içselleştirilip içselleştirilmediğini anlamak için hep böyle bir an gerekir: Karşılığında ortaya ne koyabiliyordur kişi? En ufak bir bedel söz konusu olduğunda meydanı terk ediyorsa o yüce değerleri içselleştirmediği söylenebilir. Bir sahtekârdır o kişi. Peki ama canlı olmanın kendisinden gelen kolay ve nitelikli yaşam koşullarına sahip olmayı isteme duygusundan dolayı bir insan ayıplanabilir mi? Yani diyorum, o çocuk orada sussaydı onu kim ayıplayabilirdi? Ailesini güven içinde tutmak için susmanın daha iyi olacağını düşünen Baba’yı ayıplayabilir miyiz? Bir Nazi kampında hayatta kalmak için yapılan zulümler karşısında susan bir insanı neyle suçlayabiliriz? Çocuğun cesaretini veya esirlerden birinin Nazilerin zulmüne karşı başkaldırmasını alkışlayabilir ve ona hayranlıkla bakabiliriz ama böyle davranmayanı siyasi ya da ahlaki olarak aşağılamak için ne tür bir argüman ortaya koyacağız.

İnsanoğlunun kendi dışına çıkmasını, bencil olmamasını, başkaları için ve tüm canlılar için düşünmesini talep etmek insan türünün ‘bilinç’ gelişimiyle elde ettiği ‘etik’ bir düzey olarak görmek gerekir. Ve gerçekten de çok kıymetli bir bilinç düzeyidir bu. Ama insanın önce bir canlı olduğu ve hayatta kalma, yaşamını daha kolay yürütme güdüsüne sahip olduğunu, bunun daha öncelikli olacağını kabul etmek kaydıyla. Doğaya baktığımızda insan dışı canlılarda ve türler arasında da dayanışmayı görüyoruz öte yandan. Ancak bu tür dayanışmalar da nihayetinde kendi lehine bazı avantajlar yaratmaktadır. Söylediklerim insanın çıkarcılığını tescillemek ya da meşru hale getirmek için değil. Aslında sözü o yüce değerlerimize yani eşitliğe, adalete, barışa, kardeşliğe, özgürlüğe dayalı bir toplumsal yaşam ikame etmemize getirmek istiyorum.

Değerlerimizle ‘hayatın gerçeklerini’yakınlaştırmak zorundayız. Bütünüyle yüce değerlerimize uygun bir yaşam inşa etmeliyiz ama bunu başaramıyorsak bile değerlerimizle gerçekler arasındaki açıyı daraltmalıyız. Örneğin toplumsal yaşayışta haksızlığa karşı çıkan insanın başına bir şey gelmesini engellemeliyiz. Bunu engelleyemediğimiz sürece ‘haksızlığa karşı çıkmak’ sadece ‘ütopik bir yüce değer’ olarak kalacaktır. Varsayımsal, uyulması gerekmeyen, sadece aptalların gerçek olduğunu sandığı ve bu yüzden başlarını yaktığı… Peki haksızlığa karşı çıkanın başına bir şey gelmesini nasıl engelleyeceğiz? Kişi bu eylemi gerçekleştirirken neye dayanacaktır? Kendisinin haklı olduğunu bilmeye ve yasanın haklıyı koruyacağına inanmaya. Toplumun onu yüzüstü bırakmayacağına. Erdemliliğinin alkışlanacağına elbette. Eyleminden dolayı başı belaya girerse ve insanlar kendisine gülerse bunu bir daha yapmayacaktır kişi. Erdemli davranış aynı zamanda hepimizin çıkarına olmalıdır. Hepimizin çıkarına olduğuna inanırsak erdemli davranışlar sergileyen ve bunları destekleyen bir toplum oluruz. O halde yasaların, erdemi ve yüce değerleri destekleyecek şekilde kurgulanması gerekir. Ama bu yetmez, bir de görünmeyen yasalar vardır. Yargıç’ın sahip olduğu ayrıcalıkları ve gücü ailenin hayatını zorlaştıracak şekilde kullanamaması gerekir. Bu sadece yasayla da olmaz, bulunduğu makamı ve sahip olduğu gücü kendi istekleri doğrultusunda ve keyfi olarak kullanmasının çok ayıp bir şey olduğunun tüm toplum ahlak haline getirmelidir. Kötülük karşısında susan bir toplum haline geldiysek bu, üzerine düşünülmesi gereken bir şeydir. İnsanların haksızlığa karşı seslerini çıkaracak öz güvenleri yoksa bu yalnız bırakılmanın korkusundan, kimsenin kendisini desteklemeyeceğine dair oluşan pratiktendir.

O çocuk böyle bir haksızlık karşısında bunu yapmak zorunda kalmamalıdır çünkü ebeveynleri gereken tepkiyi çoktan göstermiş olmalıdır. Ve yargıç bu tepkiden hoşnut kalmasa da onlara bir şey yapamamalıdır. Yapmaya kalkarsa toplum tarafından düşkün ilan edilmelidir, insanlar onunla selamı sabahı kesmelidir, toplum özgüven kazanmalıdır. Bunun için de onlara bu özgüveni verecek bir hukuk ve ahlak anlayışı egemen kılınmalıdır.

Sonuç olarak, Çevirmen – diğer tüm metinler gibi- yalnızca bir deneme ya da anı değildir, sunduğu örnek olay üzerinden belli olgular üzerine cesurca düşünme olanağı sunan felsefi bir metindir aynı zamanda. Çünkü karşılaştığımız metinler estetik birer yapı olmanın ötesinde yaşamımıza ait düşünme ve sorgulama alanı açarlar. Onat Kutlar’ın trajik ölümü ile Çevirmen beraber okunduğunda zulmün karşısında sessiz kalmaya ve hayatın neresini ne kadar ve nasıl değiştireceğimize dair eleştirel/öz eleştirel bir muhakeme başlar içimizde.

Mehmet İşten
YKY Kitap-lık dergisinin 2020 Temmuz-Ağustos sayısında yayımlanmıştır.

Atçalı Kel Mehmet, Ercan Düzgün

Atçalı Kel Mehmet- Ercan Düzgün

Film: Atçalı Kel Mehmet (1964)
Yönetmen: Asaf Tengiz
Atçalı: Fikret Hakan

Memur Yazını, Ece Ayhan, Thomas Bernhard & Kafka

Kardeşim Akif - Ece Ayhan
Akif Kurtuluş'a Mektuplar

Yok Etme - Thomas Bernhard

11 Haziran 2020 Perşembe

Masal Dünyamız, Asaf Halet Çelebi Konferansı

Yeditepe Dergisi Not: 1958 yılı Ekim ayında kaybettiğimiz Asaf Halet Çelebi şimdi sayfalarımıza geçirdiğimiz bu konferansını 6 Kasım 1958 günü İstanbul Hemşehrileri Derneği'nde vermek üzere hazırlamıştı fakat ömrü yetmedi.

Asaf Halet Çelebi'nin Bir Konferansı

MASAL DÜNYAMIZ

İnsan oğlu düşündüğü ve düşündüğünü sezildiği andan itibaren masal söylemeğe başlamış, tarihin kayıt ettiği ve hatta edemediği zamandan bugüne kadar da masal söylemekte devam etmiştir.

Masallar düşünceler kadar da saridir.Hiindistan'ın cesim ağaçlarla kaplı, rutubetli ormanlarından Arabistan'ın kurak çöllerine, şimalin dantel gibi girift fiyortlarından Akdeniz'in ılık meltemler esen diyarlarında dolaşıp durur.Her memleketten bir renk, bir koku getirir.Çok defa masalların menşe'leri bile bilinmez.Çünkü nasıl bütün dünyanın çocuklarında birbirine benzeyen müşterek bir taraf varsa bu masalların da öyle müşterek bir tarafları vardır.Girdikleri cemiyet ve milletlere göre ufak tefek değişikliklere uğrar, onların bünyesine göre bir hal alır.Fakat ne olursa olsun hayal kuran insanın, daima çocuk ve saf olan insanın karihasından doğduğu için bu saflığı ve hayal genişliği onun ayırıcı ve müşterek vasfı olur.

Her milletin kendine has bir anlayışı olduğu gibi bu masallar o milletlerin cemiyet ve fertlerinin hususiyetlerini de az çok belirten en kıymetli aynalardan birisidir.

Masallar folklor bakımından da türkülerden daha seyyal ve ekseriya daha da renkli olurlar.Çünkü masallarda hayal gemi azıya alır ve istediği gibi düşünceleri arkasından sürükler.Fakat her millete mensup fertlerin ruh ve fikir seviyelerine göre bir kaşeye bürünür.Onlarda her milletin kendisine ait düşünüşü vardır.Onun için masalların birbirine benzeyen örgülerinden ziyade tahkiye tarzları, hayallerinin dizilişindeki hususiyetleri ve halk ananelerine temas eden teferruatı mühimdir

İstanbul masalları muhakkak ki Türk masalları denen kümenin bir parçasıdır.Daha doğrusu İstanbul'da söylenen masallar belki Türk masallarının en güzelleridir demek doğru olur.Çünkü İstanbul çocuğu daha çok hayal kurmağa müsait olduğu gibi İstanbul'un eski çocukları olan nineleri de kendilerinden pek çok şeyler ilave ettikleri bu şeyleri torunlarına anlatmışlardı.

Türkiye masallarının muhtelif mıntıkalarda olan folklor kıymetini ölçmek için evvela mümkün olduğu kadar bu malzemeyi toplamak icap eder.Anadolu'nun muhtelif mıntıkalarında türkü, hikaye, masal ve sair nevileri üzerinde mühim malzemeler toplayarak bunların çoğunu üniversite yayınları arasında ondan fazla, büyük kitaplar halinde Profesör Caferoğlu Ahmet Bey'in mesaisiyle yine Anadolu'nun muhtelif mıntıkalarında masallar toplayıp henüz biri Fransızca diğeri Türkçe iki eser neşreden Pertev Naili Boratav'ın ilmi bütün şartları haiz olarak vücuda getirilmiş mühim eserlerdir.Ancak masal olarak bu şekilde İstanbul masalları Naki Tezel tarafından bundan yirmi sene evvel toplandı ve neşredildi.O zaman pek genç olan Naki Bey'in bu eseri şüphesiz bugün elimizde bulunan İstanbul masallarına ait dökümanların en mühimi olmakla beraber bu eserin yegane kusuru masalların hemen çoğunun hikaye edildikleri şekilde değil, düzeltilerek umumi yazı şivesine göre yazılmış olmalarındandır.Bununla beraber asıl masal şivesine göre uygun cümleler de yok değildir.Bir de masal söyleyenlerin adları, ve söyledikleri tarih tesbit edilememiştir.

Masal söyleyenlerin tesbiti, söylendiği tarih, hatta zaptedenlerin adları, varsa daha evvel kimlerden duyulduğunu kıskançlıkla kayıt etmek bile folklor araştırmalarının ilmi olması için elzemdir.Bunları zaptederken kelimelerdeki şive ve hatta fonetik hususiyetleri bile büyük bir titizlikle tesbit edilir.Ne yazık ki masal anlatan eski İstanbul ninelerini bulmak bugün daha çok güçleşmiştir.

Muhakkak ki benim çocukluğum çok güzel masalların söylendiği bir devirdi.Bunda biraz da benim hayatımdaki tesadüf ve imkanların da tesiri olmuştu.Çocukluğumun yapısında mühim tesiri olan bu masalların bu tesirlerini ben bugün bile kaybetmediğimi görürdüm.Şiirlerimin çoğunun nescini bile bu masal motifleri teşkil eder.

Bana göre masal dinlemiyen bir çocuk çok bedbaht bir insan olmıya namzet bir insandır.Milli şuur ve kültür yapan bütün folklor ananelerinin içinde bence masal en büyük rolü oynar.Zaten bir masaldan ibaret olan hayatımızın bir nevi sembolleşmesini biz ilk defa bize anlatılan bu masallarda görmez miyiz?..Hangi çocuk masalları sevmez?..Hangi çocuk o ilk şiir bahçesinin büyüleri içinde kendini unutmaz?..Çocuklarını masalsız büyüten hangi millet vardır?.

Hatta milletlerin teşekkülünde hususi bazı masallar onları bir araya toplamamış mıdır?.Her milletin kaynaklarında kendilerine mahsus "mythe"leri yok mudur?.Fin'lerin Kalavala'sı, Türk'lerin Oğuzname'leri, Cermen'lerin "Tannhauser"leri ve eski Yunanlıların o bitip tükenmez, şiir ve güzellik dünyaları olan mitolojileri bütün bu milletleri yapan unsurlardan biri değil midir?.

Sadetten uzaklaşmak istemiyorum.İstanbul masallarından bahsetmek için huzurunuzda bulunduğum şu salonda başka masal okuyacak değilim.

Yalnız madem ki çocukluğumda duyduğum masallardan bahsediyorum, evvela bana onları söyleyenlerin şahsiyetlerini belirtmek isterim.Bir kere diyebilirim ki, bana bu masalların çoğunu ümmi kimseler anlatmışlardı.Bu neviden bazı komşuların ihtiyar ve sevimli nineleri, hatta genç ve orta yaşlı hizmetçi, dadı, kalfa gibi komşularda veya bizde çalışan bu neviden kadınlar ve daha az nisbette erkekler olmuştur.Şunu da unutmamalıyım ki, İstanbul'da masal söylemek daha ziyade bir kadın işidir.Hoş, aşağı yukarı her yerde de bu biraz böyledir.(Müstesnaları hariç) nedense ihtiyar erkekler çocuklara masal söylemekte daha az müsamahalı görünürler.Ben de birçok akranlarım gibi erkeklerden ziyade kadınlardan masal dinlemişimdir.

Çocukluğumda masal en çok sevdiğim şeydi.Belki de her çocuktan daha büyük bir alaka ile dinlerdim.Şimdi hayatımın en güzel günlerini düşünürken de öyle zannediyorum ki bu masalların karışık çocuk rüyaları içinde geçen günlerim benim en mesut günlerimdi.O zaman hayallere karışan hakikatler bu kadar sert ve çirkin ve maddi görünmezdi.O zaman hakiki bir şiir aleminde yaşardım.O zaman sevgiler, korkular, iştiyakler hep bu masal dünyalarının anbarlarından akseden ışıklar içinde bana gelirdi.Seyyal bir his, düşünce, müşterek hayal ve renk muhitlerinden benim küçük kafamda da aynı tesirleri yapardı.Bu basit insanlarda ne kudret vardı ki insanlığımın hakiki şuurunu bana onlar sonradan dinlediğim hocalarımdan da okuduğum kitaplardan daha iyi anlattılar.O hayallerle ben etrafımdaki insanların bünyesini daha iyi anlayabildim.O müşterek hayallerde o müşterek şiirde ben bu memleketin, bu toprakların çocuklarını sevmeyi, bu vatana bağlanmayı öğretti.Onlar benden bir parça, daha doğrusu ben onlardan bir cüzdüm.Demir asa, demir çarıklı, dertli şehzade bendim.

Kaf dağlarına giden, ejderhalarla döğüşen delikanlı bendim.Huysuz ve hilekar çengi dilaralar, talibsiz turunç güzelleri, esrarlı benli bahriler, korkunç iğci babalarla akıllı küçük kız, adı Bahtiyar olan bedbaht, dağdan dağa gezip elbiseleri çalılarda yırtılan, kan revan içinde uzaklaşan sultan hanım, ne bileyim öyle çok nevilere mensup bütün bu insanlar kafilesi hem benim etrafımda yaşayan mahluklardı.Bahçelerde narlar ağlar, ayvalar güler, tütün çubuk içenler, lale sümbül biçerek geçenler, ağlayan gözlerden inciler dökülür, gülen yanaklarda güller açardı.Sanki bütün bunlar biraz ben, biraz benim gibi insanlardı.Bunların hepsini aşağı yukarı yanımda buluyordum.Ağaçlı bir yerde bir çeşme görsem bu muhakkak bir masaldan çıkmıştı.Gördüğüm eski bir konak muhakkak Bahtiyar'ın konağıydı.İçinden sedef kakmalı gümüş nalınları ile salına salına cariyeler çıkıp çeşmeye su doldurmaya gideceklerdi.Çiçekli bir daldan bir bahçe duvarına konan bir kuş bir anda silkinip bir insan olabilirdi.Memleketimin insanlarında ve manzaralarında muhakkak masallarımdan bir parça yahut masallarımda memleketimin akseden aynaları vardı.Onlar için sonsuz bir sevgi duyuyordum.

Bu masalları bana en çok söylemiş olan, bu hayalleri en ziyade başımın içine sokan belli başlı dört hanımdan bahsedeceğim.

1- Uzak akrabamızdan ve Cihangir'deki evimizde kalan Hacı Teyze dediğimiz ihtiyar bir hanım vardı.Bu hanım Bandırmalı idi.Fakat ömrünün büyük bir kısmını, gençliğini olduğu kadar ihtiyarlığını da, İstanbul'da geçirmişti.Yine gençliğinde Hicaz ve Arabistan'da bir hayli müddet yaşamıştı.Onun söylediği masallar tipik İstanbul masallarıydı.Fakat o masallarda sanki Marmara denizinin tuzlu meltemleri ve Arabistan çöllerinin bayıltıcı sıcak, mehtaplı gecelerinde bir şey sızardı.

2- Burunsuz Ziyneti Hanım denilen Merdiven köylü, bektaşi, tipik bir İstanbul kadını idi.O da zaman zaman Cihangir'deki konağımızda gelip kalan insanlardan idi.Gayet hoş sohbet, şakacı, hafif ruhlu ve sevimli bir ihtiyardı.Onun masalları hem korkunç, hem çok renkli, hayalleri de en geniş olanları arasında idi.Fakat bu korkunç şahsiyetler bile daima gülünç olmaktan geri kalmazdı.Hayatın en çetin yollarına karşı istihza ve istihfafı ben o hanımın anlattığı masallardan öğrendim.

3- Sudanlı Mehveş Kalfa, attığı gevrek kahkahaları kadar güzel ve hiç bir kahkaha duymadığım bu güzel yüzlü ve sevimli zenci ötekiler gibi yaşlı değildi.Yalnız müthiş bir hafızaya ve muhayyileye sahipti.Bana Afrika'da saman örülü kulübesini, babasını, ailesini, beraber oynayan çocukları, ağaçları, yayık döğen, hamur yoğuran, süt sağan kadınları, maymunları, Afrika köy hayatını bütün teferruatına kadar bir masal gibi anlatır, sonra da bambaşka bir insanmış gibi anlattıklarına hiç uymayan bir dünyanın renklerini, hayallerini işleyerek bambaşka masallar anlatırdı.Bunları bizzat yaşıyormuş gibi de heyecanlanırdı.Onun kadar kariha ve hayal genişliği olan hiçbir insan tanımadım.Her insana, hatta her zenciye benzemiyen tipi, açık ve her zaman gülen yüzünün arkasında öyle çok manalı bir ruh genişliğine, bir iç huzuruna malikti ki, bu kadar saf, temiz ve iyi insanı çok az tanıdım.Mehveş kalfa çocukluğumun sevgilisi idi.

4- Çerkeslerin Şapsih cinsinden çok güzel menekşe rengi gözleri olan Servet Hanım adındaki bu ihtiyar hanım da dadım Nerves Kalfa gibi çetrefil dilli eski İstanbul tiplerindendi.Asıl adı Kosey'miş.Kafkasya'dan mavunalarla Karadeniz yolundan hicret ederlerken mini mini Kosey elinden bırakmadığı bir armoniği bu felaketli hava içinde çalmıya çalışırken babası kızıp elinden kaptığı gibi denize fırlatmış.Bana hatırayı anlatırken kaybedilen güzel şeylerin sonsuz hasretini belirten bir intiba bırakırdı.Bu zavallı kadına talih en güzel şeyleri verip almıştı.Arslan gibi gelinlik kızı veremden ölmüş.Bu kızın annemle çıkmış bir resmi hala gözümün önündedir.Oğlu Birinci Harpte şehit olmuş.Servet hanım da o çetrefil diliyle o kadar güzel masallar anlatırdı ki...Bu masallarda pırıl pırıl güneşli denizlerle, muhteşem eşyaları olan saraylar, geceleyin eriyen mumlar, fesi küçük şehzadeler, inanılmayacak garabetlerle dolu bir dünya, alışılması güç hayaller vardı.Fakat ben onlara alışmıştım.Bu masallar rüyalardaki gibi sonsuz değişik hayallerle dolup taşardı.Fakat hepsinde bitmez bir hazine saklı gibiydi.Daima tesadüf edilen, kaybedilen ve geri gelmiyen bir şey vardı onlarda...

İşte şu dört ayrı tip masal söyleyicisini anlattım.Bunlar bana hep İstanbul'da duydukları masalları söylemişlerdi.İstanbul eski İmparatorluğumuzun bir geçidi, bir carrefor'u idi.Oraya karlı ve yüksek dağlardan, vahşi steplerden, kızgın kumlardan, yeşil ormanlardan her türlü insan gelip gitti.Dünyanın dört bucağından renk renk, cins cins çocuklar bu şehirde gözlerini açtılar.Hakim Türk unsurunun hakiki ruhunu onlar bu masalların içinde tanırlar.Ve o ruha birer parça da kendilerinden bir şey kattılar.Beş asır böyle devam etti.İslav, Macar, Zenci, Arap veya Çerkes burada, bu şehirde hatıralarını yığdılar.Bu ruh mozayikinden Anadolu'nun her şehrinden bir renk işlendi ve İstanbul çocuğu bütün iklimlerin ortasında mütehavvil ve seyyal bir dünyada yaşadı.

Şimdi müsaadenizle biraz da bu masalların yazılı olarak yapılan ve bugün elimizde olan kaynaklarından ve yeni çalışmalardan bahsedeyim.

İstanbul masallarının en eski yazılmış nümunesi muhakkak "Hikaye-i billur köşk ve Elmas sefine" kitabıdır.Bunu kimin topladığı belli değildir.İfadesi masal ifadesinden ziyade eski halk hikayesi ifadelerine yakındır.Eski ve yeni birçok baskıları bulunmaktadır.Tarihi olmıyan oldukça eski baskılarının birindeki hafif ifade şeklinde güya düzeltilmek istenmiş ve amiyane yazı lisanının klişeleriyle süslenmiş olduğunu görüyoruz.İçinde on dört İstanbul masalı bulunan bu kitapta hemen her masal "Raviyan-ı ahbar ve nakilan-i asar şöyle rivayet ederler ki" diye başlıyor.Tekerlemeler hazfedilmiştir.Fakat ifade bazı yerlerde masal ifadesi ve masal klişeleriyle devam eder.İşte lalettayin "Hikaye Helvacı Güzeli"nin başındaki pasajı okuyalım.

"Zaman-ı evaide bir hatunun dar-ı dünyada kıymetlu bir oğlu ve kerimesi var idi.Bunları hiç sokağa çıkarmaz idi.Bir gün kocası ile oğlu hicaza gitmeğe niyet edüp -Yahu, kızım ile seni müezzine emanet eyledim.Bir şey iktiza olur ise müezzin alıversin dedi.Oradan helallaşup baba oğul hicaza gittiler.Biz gelelim müezzine.Bir gün minareye çıkıp ezan okurken emanet olan kıza aşık olup artık tahammülü kalmadı.Oradan hanesine gelüp sakin oldu.Ol gece komşularından bir ihtiyar hatun çağırıp hitaben -Ey valide al şu on altunu da Hicaz'a giden merkumun kızını senden isterim- dedi.Hatun dahi hitaben: -Oğlum anı validesi hiç bir yere çıkarmaz; biraz müşkülcedir.- dedi.-Aman valide ne olursa senden olur!" dedikte hatun hitaben: -Oğlum yerin var mı?..Şayet gönlünü edersem nereye getüreyim?- dedikte müezzin hitaben: -Valide yarın filan yerde bir hamam tutarım.İçine duhul edip orada sizi beklerim.Yarın sen koltuğuna yalandan bir bohça alıp doğru ol hatunun hanesine gidersin.Bir takarrup hatunu kandırıp kızı bana getürürsün!..- dedi."

İşte size okuduğum şu ifade "Hikaye-i Cevri Çelebi", "Tayyar zade", "Hançerli Hanım" gibi matbu eski eski İstanbul halk hikayelerinin ifadelerine çok yakın olmakla beraber onlardan daha sonra kaleme alındığı da onlar kadar "archaique" olmıyan uslubuyla anlaşılıyor.

Daha sonra "K.D" insiyaliyle başka birisinin topladığı on dört masal ve yine "Türk Masalları" adiyle Meşrutiyetten sonra İstanbul'da neşredildi.Buradaki motiflerde İstanbul masallarından alınmakla beraber daha çok süslü ve yapmacıklı, yeni yazı ifadesine daha uygun ve pek tatsız yazılmıştır.Bu zat her halde asıl masal ifadesini pek laubali gördüğü için aklınca efendice, edebi bir hüviyet vermiye çalışmıştır.Fakat becerememiştir.Masalların bünyeleri de biraz tahrifata uğramıştır.Bununla beraber yine hususi ve zengin imajlar da yok değildir.İşte buradaki masallardan "Müneccim Başı" masalının başını alalım:

"Gayet fakir, hayatını ancak eski yırtık kunduraları dikerek temin eden bir adamcağız var idi.Bu zavallı bedbahtın yine kendi kadar bedbaht bir karısı, bir de kızı vardı.

Günlerden birinde bu zavallının refikasiyle kerimesi yıkanmak için hamama gider.Halvete girerler.Tamam istihmama başlayacakları sırada, hamam ustası gelerek oradan kalkmalarını, çünkü o kurnada müneccim başının haremi hanımefendinin gelerek yıkanacağını söyler.Orasını hazırlarlar.Suyu doldururlar.Hemen yıkanacak iken yine usta kadın gelir.O kurnanın da küçük hanım efendilere mahsus olduğunu beyan eder.Diğer kurnaya giderler.Meğer ki o da müneccim başının kahya kadınınınmış.Dördüncü kurna cariyelerin, beşinci hizmetçilerin, altıncı, yedinci ilah...Hepsi müneccim başının efrad-ı ailesininmiş.Hulasa her yerden böyle koğulurlar.Bu keyfiyet üzerine kadının canı sıkılır, siniri tutar, pür hiddet evine avdet eyler.Akşam üzeri zavallı eskici bin türlü meşakkat ile alabildiği bir okka ekmeği yazma mendiline koymuş, bir demet taze soğanı bastonunun ucuna asmış evine gelir.Dakka bab eyler.(Kapıyı çalar)Kadın kocasına kapıyı açar.Ağzı da beraber açılır.Bedbaht adam şu suret-i kabulün neden tevellüt ettiğini bir türlü anlamaz.Nihayet tafsilat ister.Kadın meseleyi anlatır.Ve şu kat'i teklifi de ilave etmeyi unutmaz:

"Koca ya sen de müneccim başı olacaksın, biz hamama gittiğimiz zaman onlar gibi hürmete mazhar olacağız, yahut seni bir daha eve kabul etmeyeceğim."

İşte görüyoruz ki bu ifade birincisinden daha ziyade masal ifadesinden uzaktır.

Bundan çok sonra ben pek küçük iken çıkan ilk "Çocuk Dünyaları"mda "Hadiye Hanımın Masalları adiyle çıkan bir masal serisindeki "Of Lala", "Benli Bahri", "Balıkçı Güzeli" masalları, benim bildiğim masal ifadesine en yakın olarak, anlaşıldığı şekilde tatlı tatlı yazılmış ilk İstanbul masallarıdır.

İşte "Of Lala"da üç kızı bulunan fakir bir oduncunun, Unkapanı'nda yemeklerini yerlerken kayıklarını ödünç alıp avladığı nadir bir balığı tutarak padişaha götüren ve ihsan aldıktan sonra eve dönüşüne dair pasaj:

"Bir okka uskumru balığı alır.Soğan, maydanoz, kömür, gazyağı, gaz, sirke velhasıl her ne lazımsa sevinerekten evine gelir.Kızlar babalarını elinde balıkla görünce sevinçlerinden ne yapacaklarını şaşırırlar.Biri ateş yakar, biri balığı ayıklar, birisi de hem soğan salatası yapar, hem de balığa piyaz hazırlar.Balığı güzelce ıskara yaparak yerler.Cenab-ı Hakk'a şükrederler."

Yine başka bir pasaj:

"Zavallı oduncu küçük kızının talihsizliğinden pek müteessir olur.Unkapanı köprüsünün altındaki ikinci dubanın üzerine çıkar.Baltasına dayanır.Of, of diye ah eder.O anda deniz kabarır.Bir dudağı yerde bir dudağı gökte bir Arap çıkar.-Benden ne istiyorsun, ne çağırdın beni?- der.Oduncu haritayı, pusulayı şaşırır.-Ben seni çağırmadım.Kendi kendime efkar ettim.Düşünüyordum, der.Arap dahi -Sen benim ismimi çağırdın.Of of dedin.Benim ismim Of Lala'dır.Benden ne istiyorsun diye geldim.Sen ne için efkar ettin.Söyle bana?"

"Türk Halk Edebiyatı" adiyle folklorumuza ait yazdığı "Memorandom"u eski harflerle neşreden Macar Müsteşriki İğnatz Kunoz, Macar Osmanpaşazade şair Nigar Hanımın evine davetli olduğu bir sırada şairin büyük annesi olan ihtiyar bir Türk kadınından duyduğu bir masalı onun ifadesi ile, yani masal ifadesi ile şöyle anlatır:

"Vaktin birinde bir odun yarıcısı varmış.Bunun bir de karısı varmış.Bu odun yarıcısı gündüzleri dağa gidip odun kesermiş.Akşam üstü de kestiği odunları götürüp satarmış.Aldığı paralarla ekmek yemek alıp evine getirir, karısı onları pişirir, yerler içerler ondan sonra "Pişi pof de pişi pof" diye türkü çalgı oyun ile vakitlerini geçirirlermiş.Yine ertesi gün odun yarıcı dağa gidip odunlar keser, akşam üstü satıp parası ile evine yemek alıp yerler, içerler yine oynayıp cümbüş eder.Her gece böyle yapıp günlerini zevkle geçirirlermiş."

İşte Kunoz'un kitabında bahsettiği bu ihtiyar ninelerden birisinin, Bahsaver Hanımın topladığı bu masallardan dokuz tanesini İstanbul'da 1931'de bastığı "Türk Masalları" adındaki kitabında görüyoruz ki bu tam masal ifadesi ile çıkan ilk kitaptır.Hakiki bir İstanbul ninesi ifadesi ile tatlı tatlı yazdığı masallardan birisini ben size en sonunda dinlediğim ve bildiğim tarzda anlatacağım.Battal boyda 77 sahifelik bu küçük kitap, İstanbul masalları için tam ve hakiki bir örnektir.

Bahsaver Hanımın bu tatlı ve küçük masal kitabından sonra masallar üzerinde büyük çalışmalar başladı.Bu hususta bilhassa dört sima göze çarpar.Bunlar sırasıyla Naki Tezel, Vasfi Mahir Kocatürk, Eflatun Cem Güney ve Pertev Naili Boratav'dır.

Naki Tezel İstanbul masallarına ait mühim koleksiyonunu Bahsavet Hanımdan sekiz sene sonra neşretti.Yine bu sırada Vasfi Mahir Kocatürk'ün ilk küçük eseri çıktı.

Ve bundan sonra masal toplayıcılarının en mühim simalarından biri olan Eflatun Cem Güney pek mühim bazı kitaplar da yayımladı."Bu Toprağın Masalları" serisi ile Nar Tanesi, Kara Yılan, Akıl Kutusu, Sabır Taşı, Altun Heybe, Zümrüt Anka, Açıl Sofram Açıl, masalları ve yine "Evvel Zaman İçinde", "En Güzel Türk Masalları", "Anadolu Masalları" gibi masal kitaplarını bugün her Türk çocuğu kolayca bulabilir.Eflatun Cem'in masalları hakikaten gerek ifade, gerek renk ve imaj bakımından çok zengin ve hakiki şaheserlerdir.Bunlarda bilhassa hakiki masal ifadesi aynen muhafaza edildiği görülür.Bunlardan güzel kitaplar serisi adı altında Guciyan isimli genç bir hanımın resimlediğ fevkalade nefis bir baskısı olan "Açıl Sofram Açıl" adındaki kitaptaki Eflatun Cem'in nefis bir masal ifadesinin bir misalini alıyorum.

"Bir varmış bir yokmuş.Allahın kulu çokmuş.Develer dellal iken, pireler berber iken ben anamın beşiğini tıngır mıngır sallar iken bir Keloğlan varmış.Günlerden bir gün Keloğlan bu sokak benim şu sokak benim dolaşırken iki taş arasında bir on para bulur.Ama ne alsam ne alsam diye düşünüp durur.Üzüm alsam çöpü çıkar.Erik alsam çekirdeği çıkar.Et alsam hani ocak, ot alsam hani bıçak?İyisi mi, kaygısız başım, ağrısız dişim leblebi alırım da kütür kütür yerim.Artanı da götürür anama veririm" der.Alır leblebiyi, düşer yola.Yine şura senin bura benim derken varır bir kuyu başına: "Acep ne kuyudur bu kuyu, içilir mi suyu?" Diye eğilir bakar; ama derinmiş kuyu...Görünmez suyu.Daha da eğileyim derken yarım leblebisi suya düşmesin mi?Keloğlanın da aklı başından gider."

İşte Türk ve İstanbul folkloruna hakikaten büyük hizmeti dokunan Eflatun Cem Güney bilhassa bu ifadeye çok ehemmiyet vermiş ve kitaplarını bu yolda vücuda getirmiştir.

Yine 1948 senesinde Türkiye Yayınevi'nin çıkardığı "Masal Zenciri - Türkiye Masalları"nın mühim bir kısmı Vasfi Mahir Kocatürk tarafından zaptedilmiş ve yayımlanmıştır.Daha evvelki çalışmaları ile de masal toplamada Eflatun Güney, Naki Tezel ve Naili Pertev gibi büyük himmetleri olan Vasfi Mahir'in bu koleksiyonu da büyük bir yer tutmaktadır.O da masal şivesini mümkün olduğu kadar bozmamakla beraber Eflatun Cem ve Pertev Naili kadar titizlik göstermemektedir.

Pertev Naili 1955'te Paris'te basılan "Contes Tures" nefis eseri ile "Bir varmış bir yokmuş" (İl etait une fois et il'est plus şeklinde tercüme ettik) manayı bozmadan ve kelimesi kelimesine tercüme ederek yazdığı bu eserde masallarının, kimin tarafından söylendiği ve kimin tarafından hangi tarihte zaptedildiği şekilde yapılan incelemelerde de ilmi araştırmanın bütün karakteristiğini taşımaktadır.

Büyük bir masal koleksiyonuna sahip bulunduğu anlaşılan Pertev Naili'nin bu koleksiyonu seçmeler halinde değil tam olarak neşretmek için imkan bulması bizim milli folklorumuz için, şüphesiz ki en büyük kazanç olacaktır.Bunu kazanç düşünen hususi müesseselerin değil, maarif yolu ve resmi müesseselerin göz önünde bulundurması en büyük faideleri temin eder.Bunları kısım kısım ayırmak, İstanbul masalları üzerinde bilhassa durmak lazımdır.

Asaf Halet Çelebi

Kaynak: Yeditepe Dergisi, 15-31 Ocak 1960
Aktaran: Mustafa Miyasoğlu - Asaf Halet Çelebi Kitabı